मानव सृष्टी, रोवोट र मेशिनमा जीवन

विज्ञान प्रविधिको उच्चतम विकास भइरहेको यो शताब्दीमा असम्भव कुराहरु पनि सम्भव हुँदै गइरहेका छन् । सृष्टिलाई केलाउने हो भने प्रकृतिबाट स्वदेज (पसिनाबाट उत्पन्न हुने), उद्भिज (जमिनमा उम्रने), अन्डज (फलफूलबाट उत्पन्न हुने) र जरायुज (सालनालले जन्मने) गरी चार किसिमका जीवको आविष्कार भएको थियो । तीनै जीवहरुको अस्तित्वको विकासक्रमबाट नै वर्तमान संसारको निर्माण भएको देखिन्छ । इतिहास या कथामा पढिने सृष्टिकालका मानव र अहिलेको मानवको भिन्नता हेर्ने हो भने कल्पनै गर्न नसकिने यथार्थ हाम्रो सामु छर्लङ्ग छ ।
आउँदो शताब्दीसम्म यो संसार कस्तो होला, हामी यस्तै हुन्छ भनेर अनुमान त गर्न सक्दैनौं किनकि थोरै समयमा पनि विज्ञान र प्रविधिमा नसोचेका प्रगति भइसकेका छन् । वैज्ञानिकहरुले गरेका खोज, अनुसन्धान तथा परीक्षणको सफलता केलाउने हो भने केही वर्षभत्र नै हामीले कल्पना गर्न नसक्ने संसारको विकास हुँदैछ अर्थात् चलचित्रमा देखाइएका काल्पनिक दृश्य पनि अब वास्तविकतामा परिणत हुँदैछन् । 'साफलर' र 'रेडफिल्ड' जस्ता केही पश्चिमी भविष्यवक्ताहरुका अनुसार मानव समाज एक्काईसौं शताब्दीको अन्तिमसम्म नितान्त नयाँ ढंगले प्रस्तुत हुँदैछन् । त्यतिबेला मानवले वस्तुवादी सर्म्पर्क समन्वय गर्ने छन् । विज्ञान प्रविधिको क्षेत्रमा अहिलेसम्म कल्पनै नगरेको प्रशस्त विकास हुनेछ ।
विज्ञान प्रविधिको सफलतास्वरुप हाल मानव निर्मित पाँचौ प्रकारको जीव रोबोट पनि अस्तित्वमा आइसकेको छ । यो यान्त्रिक रुपमा हाम्रा सामु विद्यमान छ । पाँचौ जीवको प्रभावले मानिसको स्वभाव तथा रहनसहनमा परिवर्तन आइरहेको छ । अहिले विकसित देशका मुख्य कम्पनी तथा उच्चस्तरका मानिस आफ्ना दैनिक क्रियाकलापहरु पनि यन्त्र मानवबाटै गराइरहेका छन् ।
तपाईं कहिल्यै सोच्न सक्नुहुन्छ, मानिस श्वास नै नफेरी चितुवाको जस्तै धेरैबेरसम्म दौडन सक्छ वा हृवेलको जस्तै पानीभित्र घण्टौंसम्म पौडन सक्छ । दुइवटा हातको साटो ५-६ हातले काम गर्न सक्छ । अगाडि मात्र होइन पछाडि पनि आँखा राखेर नफर्किकन सैयौं कोश हिंड्न सक्छ । पखेंटा राखेर चराजस्तै उड्न सक्छ । यो कुनै चलचित्र अथवा सपनाको कुरा गरिएको होइन । यो धारणा अब केही समयमा नै सत्य सावित हुँदैछ ।
रोबर्ट ए पmेइटस र क्रिस्टोफर जे फोइनिक्सले एउटा यस्तै प्रविधिको विकास गर्न लागेका छन् कि जसमा मानव घण्टौंसम्म प्राकृतिक श्वास नफेरी रहन सक्छ । अर्थात् मानव शरिरमा कम्प्युटर प्रविधिबाट कृत्रिम रुपमा रक्तसञ्चालन कार्य सम्भव हुने भएको छ । यस प्रविधिमा 'नानोबोट्स'ले रक्त सञ्चालन प्रक्रियामा मानव आर्टरी र भेनबाट खरबौं अक्सिजन र न्यूट्रन ओसारी सा"चो अर्थमा 'लाइफ रिप्लेसिङ'को भूमिका निर्वाह गर्नेछ । रक्तसञ्चालन प्रक्रियामा हुने प्रत्येक कार्यलाई 'भास्कुलोइड' प्रणालीले दोहोर्‍याउने मात्र काम गरेपनि यसको धेरै कार्यक्षमता रहेको हुन्छ ।
एक प्रकारको नानोबोट्स जसले कृत्रिम रगत निर्माण गर्ने प्रक्रियालाई 'रेस्पिरोसाइट' भनिन्छ । पmेइटसका अनुसार रेस्पिरोसाइटले करोडौं कृत्रिम परमाणुको संरचना निर्माण गर्छ जसले प्रत्येक अन्तिम परमाणुलाई प्राकृतिक तवरले मिलाएर राख्छन् । प्रत्येक रेस्पिरोसाइटमा अति सुक्ष्म कम्प्युटर, पावरप्लान्ट, आणविक पम्पहरु र स्टोरेज साधनहरु हुन्छन् जसले अक्सिजन र कार्बनडाइअक्साइडका अणुहरु सञ्चालन गर्न सक्छन् । नानोबोट्सको कार्यक्षमता रगतमा हुने 'आरबीसी'को तुलनामा हजारौं गुणा बढी छ । यो नानोरोबोटिक रगत निर्माण गर्न थोरैमात्र समय लाग्ने कुरामा बैज्ञानिकहरु सहमत भैसकेका छन् ।
प्रविधिहरुको विकासक्रममा रोबोटको विकासमा पनि दिनानुदिन प्रगति हु"दै गइरहेको छ । बैज्ञानिकहरुलाई खोज अनुसन्धानका लागि उपयोगी साधन, गृहिणीहरुलाई काम सघाउने तथा समय बिताउने साथी, बच्चाहरुको लागि खेल्ने साथी, व्यवसायीहरुका लागि रङ्गरोगन, स्प्रे, सामानहरुको अपलोड र डाउनलोडका साथै विभिन्न कार्यहरुको लागि उपयोगी रोबोट निर्माण गर्ने क्रममा केही नौलो प्रकृतिका रोबोटहरुको निर्माण गरिसकेको छ । त्यस्तै रोबोट निर्माणक्रममा नासाले नया" सिद्धान्त ल्याएको छ । 'टिटान एरोभर' जस्तोसुकै ठाउ"मा पनि जान सक्छ जस्तैः पानी, स्थल, हावा र हिउ"मा पनि ।
'हट आएर बेलुन' जस्तै, पांग्रा पनि भएको, हिलियम ग्या"स भरिएको ठूलो साइजको रोबोर्ट निर्माण पछि उनीहरु यो सफलतामा पुग्न सफल भएको आशा गरेका छन् । यो रोबोटमा दिशा पत्ता लगाउने यन्त्र, ब्याट्री, क्यामेरा र एउटा पmेममा पा"ग्रा पनि जोडिएको छ । जस्तोसुकै स्थानमा पनि ५० माइल प्रतिघण्टा दौडन सक्ने यो रोबोर्ट उड्न, गुड्न र पौडन पनि सक्छ र आवश्यकता अनुसार गति परिवर्तन गर्छ । यस किसिमको रोबोट निर्माणले नया" कुराहरु पत्ता लगाउन, अन्तरिक्षमा खोज अनुसन्धान गर्न सहयोग गर्ने कुरा जनाइएको छ । विभिन्न स्थानहरुमा यसको राम्रोस"ग परीक्षण गरी प्रयोगमा ल्याइने कुरा नासाले बताएको छ ।
त्यस्तै कम्प्युटर मानव रोबोर्ट र यसका पार्टपर्ुजालाई मानवको शरिरमा जडान गरी मानवको प्राकृतिक अङ्ग र कृत्रिम अङ्गले स"ग-स"गै काम गर्ने प्रविधिको पनि विकास हु"दैछ । मानव मस्तिष्कमा पनि कम्प्युटर फिटिङ्ग हु"दैछ भन्दा पनि फरक नपर्ला । अब पढेर, घोकेर कण्ठ पार्नु भन्दा पनि सैयौं पेजको किताब मेमोरी कार्डमा स्टोर गरेर मानव मस्तिष्कस"ग जोडिदिएपछि कम्प्युटरमा सेभ गरेको डाटा रिड गरेको जस्तो सबै खुरुखुरु भन्न सकिनेछ । मानव दिमागले सोचेर जसरी हाम्रा अङ्गहरु चलेपछि काम हुन थाल्दछन्, त्यसरी नै कम्प्युटर जडित दिमागले सोचेपछि काम हुन सक्दछन् । उड्ने रोबोट, पौडने रोबोट, हिमाल चढ्ने रोबोटजस्ता रोबोटका पार्टपर्ुजा जोडेपछि हाम्रो शरिर नै मेशिनले गरेजति काम गर्न सक्षम हुनेछन् ।
एड्भेन्चर चलचित्रमा हर्ेदा लाग्ने अप्राकृतिक दृश्यहरु अब हामी आफैं सम्मिलित भएर यथार्थ जीवनमा प्रस्तुत हुनसक्ने वैज्ञानिकहरुले बताइसकेका छन् । अब चा"डै नै यी प्रविधिले मानव क्रान्तिमा ठूलो परिवर्तन ल्याउ"दैछ । सन् २०४५ सम्म मानव शरिरको आधाभन्दा बढी अङ्गले पर्ूण्ा रुपमा कम्प्युटर सिस्टमले काम गर्ने समेत अनुसन्धानमा व्यस्त वैज्ञानिकहरुले बताएका छन् । कतिपय प्रविधिको सफल परीक्षण समेत भइसकेको छ । मेशिनमा जीवन दिने वा मानव शरिरमा मेशिन जोडेर जीवन दिने कार्य सफल हुने आधारहरु समेत भइसकेको अध्ययनले बताएको छ ।
उत्पत्ति विज्ञानको खोज अनुसार एक्काईसौं शताब्दीको अन्त्यसम्म मरेको मानिसलाई पनि बचाउने क्षमता विज्ञान र प्रविधिले प्रदान गर्नेछ । अवास्तविक, झुट र असत्य कुरालाई पनि वास्तविकता जस्तो गरी प्रस्तुत गर्न सक्ने प्रविधिको विकास हुनाले वास्तविकता र अवास्तविकताको दुरी सदाको लागि अन्त्य हुनेछ । मानिसमा संवेदनशीलता र मौलिकता क्रमशः हराउ"दै जानेछ । यान्त्रिक जीवहरुको जन्म -निर्माण) व्यापक हुनेछ । मानिसले गर्ने सबै काम यन्त्र मानव र विभिन्न किसिमका यन्त्रहरुले गर्नेछन् । मानिसहरु अल्छी हु"दै जानेछन् भने काम जति यन्त्र मानवलाई लगाएर आफू मोजमस्ती गरेर बस्नेछन् । रोवोटहरुको व्यापक प्रयोग तथा यीनीहरुमा पनि प्रतिस्पर्धा हुनेछ । रोवोट या यन्त्रमै सोच्ने सक्ने शक्तिको विकास हुनेछ । उनीहरु आफैं सोचेर काम गर्न सक्षम हुनेछन् । चेतना र बुद्धियुक्त यन्त्रको विकास हुनेछ । यन्त्र भएकै कारण कहिल्यै नथाक्ने र नमर्ने हुन्छन् । यन्त्रले काम गर्न नसक्ने भएपनि मर्मत गरेर चलाउन सकिनेछ । निर्माण, मर्मत तथा विकास सबै यन्त्रबाटै हुनेछ । संसार स्वचालित हुनेछ । व्यापारिक क्रियाकलाप, दैनिक क्रियाकलाप सबै यन्त्रहरुले गरिदिनेछन् ।
हामर्ीर् इश्वरलाई र्सवशक्तिशाली सम्झन्छौं, उनीहरुस"गै यस्तो विशेष क्षमता छ, जसकारण सोचेको सम्पर्ूण्ा पूरा गर्न सक्छन् । प्रविधि प्रयोग गर्ने मानवहरु नै ती र्सवशक्तिशाली भनिएकार् इश्वरका तहमा पुग्नेछन्, उनीहरुको एक सोचाई या आदेशबाट नै नेटवर्किङ्ग सहितको यन्त्रहरुको सञ्जालले सम्पर्ूण्ा काम गर्नेछन् । जसबाट अनुभव गर्न सकिन्छ आजको मानव संसार भोलि यान्त्रिक मानवहरुको संसार हुनेछ । प्रविधि प्रयोग नगर्ने मानिसहरु डाइनोसर लोप भएजस्तै लोप हुनेछन् ।
कथाजस्तो लाग्ने यी कुराहरु बैज्ञानिकको खोज, अनुसन्धान, आजसम्मको विकास र भविष्यका निमित्त गरिएका विभिन्न परीक्ष्ँणहरुको सफलताले वास्तविकतामा परिणत हुने कुरालाई नकार्न सकिन्न । त्यो काल्पनिक लाग्ने संसारको लागि कतिपय पर्ूवाधार अहिले नै विकास भइसकेका छन् ।

उखान नबनोस् साइबर सिटी

काभ्रेको बनेपामा साइबर सिटि बनाउने योजना या एउटा सपना । यो योजना या सपना संकटमा परेको छ । यहाँका बासिन्दालाई त के स्नातक गरिसकेका अधिकांशलाई समेत साइबर के हो, कम्प्युटर के हो ? र सूचना प्रविधि के हो ? भन्ने विषयमा धेरथोर ज्ञान समेत छ्रैन । आइटी पार्कको निर्माण हुँदैमा र केही व्यक्तिहरुले साइबरप्रति इच्छा व्यक्त गर्दैमा वा आशावादी हुँदैमा बनेपा साइबर सिटि बन्न सक्दैन । जनताका दैनिक आवश्यकताको रुपमा रहेको खानेपानी तथा सरसफाइको समस्या, साथै नगरपालिका प्रवेश गर्ने सडक समेत मर्मत हुन नसकेको वर्तमान अवस्थामा साइबर सिटिको अवधारणालाई एउटा सुन्दर सपनाको रुपमा मात्र लिन सकिन्छ ।
'सामुदायिक नेटवर्क' को रुपमा लिन सकिने साइबर सिटिमा सञ्चार तथा सूचना आदानप्रदानको निमित्त उच्च गतिको नेटवर्क माध्यमको साथमा अधिकतम सुविधा हुनुपर्दछ । जबकी बनेपामा अहिले इन्टरनेटको माध्यमको लागि 'कमजोर' केवल लाइन र टेलिफोन लाइन बाहेक अन्य बिकल्प नै छैनन् ।
अत्यन्त न्यून संख्यामा ठूला लगानी भएका सूचना प्रविधिसम्बन्धी कम्पनी, संघ-संस्था र आईटी पार्क हुँदैमा या भित्र्याईंदैमा त्यो शहरलाई साइबर सिटि भन्न मिल्दैन ।
साइबर सिटि त्यो हो जुन शहरका प्रत्येक नागरिक विविध विशेषता सहित उच्च गतिको नेटवर्कबाट संसारभरको सूचना नेटवर्कसँग आवद्ध हुन सक्छन् र सोही नेटवर्कमार्फत् दैनिक काम, खबर र सूचनाको आदानप्रदान, व्यवसायका साथै अध्ययन पनि गर्न सक्छन् । अर्को अर्थमा साइबर सिटिलाई 'सामुदायिक नेर्टवर्क'को रुपमा लिन सकिन्छ ।
ताइवानको ताइपेइ, अमेरिकाको भर्जेनिया, ब्ल्याक्र्सवर्ग, चिनको हङकङ, नर्वेको मोडालेन, सिंगापुरको साइबर सिटि आदिलाई सम्पूर्ण सुविधायुक्त साइबर सिटिको रुपमा लिन सकिन्छ । जहाँ साइबर सिटिमा हुनुपर्ने अधिकतम् सुविधाहरु उपलब्ध छन् ।

साइबर सिटिमा हुनुपर्ने विशेषताहरुः
- आधुनिक कम्प्युटर, मल्टिमिडिया, उच्चस्तर र उच्चगतिको इन्टरनेट कनेक्शन र नेटवर्क तथा दूरसञ्चारका उच्च प्रविधिहरु प्रयोग गरी साइबरसम्बन्धी विद्वान तथा इन्जिनियरहरुको समूह समावेश भएका केही भवनहरु, जसलाई साइबर भवन भन्न सकियोस् तथा आईटी पार्क ।
- लोकल एरिया नेटवर्क तथा भिडियो कन्फ्रेन्स सम्बन्धी सुविधायुक्त व्यवस्था भएको सामुदायिक नेटवर्क ।
- संसारभर साइबर सिटिबाट उत्पादन गरिएका सामग्री तथा सेवाहरु बिक्री वितरण गर्न सकिने वातावरण तथा यसका लागि उपर्युक्त व्यवसायिक तथा प्रशासनिक कार्यालयहरु ।
- अधिकतम नागरिकले संसारभरको सूचना आफ्नै कम्प्युटर, मोबाइल वा पिडिए मार्फत् 'एक्सेस' गर्न सकिने ।
- विद्यालय, पुस्तकालय, अस्पताल तथा निजी तथा सरकारी संघसंस्थाहरु 'सामुदायिक नेटवर्क' मा आवद्ध हुनुपर्छ र जोसुकैले पनि चाहेको बेलामा चाहेको जानकारी आफ्नै कम्प्युटर, मोबाइल वा पिडिए मार्फत् लिन सकिने ।
- सरकारी कामहरु (जस्तैः जन्मदर्ता, मृत्युदर्ता, विवाहदर्ता तथा सरकारी कार्यालयमा दिइने निवेदनहरु, सूचना तथा परिणामहरु) आफ्नै कम्प्युटर, मोबाइल वा 'एक्सेस' गर्न सकिने ।
- घरबाटै एकेडेमिक शिक्षा तथा तालिमहरु 'अनलाइन' लिन सकिने वातावरण ।
- व्यवसायिक, सामुदायिक तथा सरकारी कामहरु सजिलै अनलाइन एक्सेसमार्फ् गर्न सकिने नेर्टवर्क ।
- साना पसलदेखि ठूला-ठूला व्यवसायसम्म क्रेडिट कार्ड प्रयोगको निमित्त उपर्युक्त वातावरण ।

साइबर सिटिबाट हुनुपर्ने न्यूनतम काम तथा सेवाहरुः
- सफ्टवयर उत्पादन र विकास
- एनिमेशन तथा मल्टिमिडियासँग सम्बन्धीत कार्यहरुः जस्तैः फिल्म, एड्भरटाइजिङ तथा कार्टुनसम्बन्धी कार्यहरु
- हार्डवयरको डिजाइन तथा उत्पादन र विकास
- सूचना तथा सञ्चारसम्बन्धी योजना, प्रविधिहरुको विकास तथा सेवाहरु सञ्चालन
- सूचना प्रविधिसम्बन्धी अनुसन्धान
- अडियो, भिजुअल तथा भिडियो कन्फ्रेन्सयुक्त शिक्षा तथा तालिम
- भिडियो कन्फ्रेन्सयुक्त सभा सम्मेलनहरु
- इन्टरनेट सर्भरहरु तथा इन्टरनेटसँग सम्बन्धीत सेवाहरु
- सूचनाको संकलन, भण्डारण र ट्रान्समिसन
- उत्पादन भएका सामग्री तथा सेवाहरु इन्टरनेट मार्फत संसारभर बिक्री वितरण गर्ने
- नेटवर्क मार्फत घरबाटै सरकारी कामहरु
- नेटवर्क मार्फत् नै अन्य व्यवसाय तथा सेवाहरु, जस्तैः खेलकुद, मनोरञ्जन, रेष्टुरेन्ट, अस्पताल, म्यारिज ब्यूरो आदिको सञ्चालन ।

वर्तमान अवस्थामा बनेपा 'शहर'मा साइबर सिटिमा हुनुपर्ने गुणहरु त छैनन् नै, साइबर सिटिको अवधारणा ल्याइएको मात्र छ । यो अवधारणा वास्तविकतामा परिणत हुन नसक्नु या ढिलाइ हुनुमा निम्न प्रमुख कारणहरु रहेका छन्:
- प्रस्तावित साइबर सिटिका अधिकांश जनसमुदायलाई कम्प्युटर र सूचना प्रविधि तथा सूचना प्रविधि पार्कको बारेमा केही पनि जानकारी नहुनु
- सूचना आदानप्रदानको लागि उपर्युक्त प्रविधिहरुका साथै उपर्युक्त माध्यम र व्यवस्था नहुनु
- साइबर र सूचना प्रविधिसम्बन्धी राम्रो ज्ञान भएका बौद्विक वर्गहरुको कमी रहनु
- वर्तमान प्रविधि र भविष्यमा आउनसक्ने प्रविधिहरुको बारेमा विश्लेषण, मूल्याङ्कन तथा सोच गर्न सक्ने व्यक्तिहरुको कमी
- बलियो र राम्रो प्राविधिक शिक्षा भएका इन्जिनियर तथा व्यक्तिहरुको कमी
- साइबर सिटिको लागि कमजोर नेतृत्वपक्ष
- सरकारी योजना नै स्पष्ट नहुनु तथा सचिव तथा मन्त्रीहरुमा साइबरसम्बन्धी ज्ञान तथा विशेषज्ञले दिएका सल्लाह ग्रहण गर्न नसक्नु
- प्राविधिक शिक्षा लिएका व्यक्तिहरुमा अंग्रेजी भाषाको राम्रो ज्ञान नहुनु
- केही गर्न खोज्ने व्यवसायी तथा व्यक्तिहरुको निमित्त स्पष्ट तथा उपर्युक्त राष्ट्रिय नीति र साइबर कानून नहुनु
- सूचना प्रविधिसम्बन्धी प्राविधिक शिक्षा प्रदान गरिरहेका विश्वविद्यालय तथा क्याम्पसहरुले यससम्बन्धी प्रयोगशाला तथा राम्रो ज्ञान र सिप भएका शिक्षकहरु उपलब्ध गराउन नसक्नु
- साइबर सिटिका लागि अवधारणा ल्याउने, योजना बनाउने नेतृत्व पक्षमा जातिगत धारणाको विकास हुनु
बनेपा साइबर सिटि बन्नसक्ने राम्रो पक्षः भनेको यो शहर राजधानीको नजिकै हुनु र यहाँका केही नागरिक तथा पर्ूवजनप्रतिनिधिको सूचना प्रविधिसम्बन्धी काम गर्ने इच्छा हुनु मात्र हो ।
यत्ति कै भरमा साइबर सिटि त बन्न सक्दैन तर सम्बन्धित निकायले निम्न कुराहरुमा ध्यान दिएर यसको समाधान तुरुन्त गरेमा मात्र बनेपालाई साइबर सिटि बनाउने अवधारणा ल्याउन सकिन्छः
- प्रत्येक घरका कम्तीमा एकजना नागरिकलाई कम्प्युटरसम्बन्धी तालिम दिने व्यवस्था गरिनुपर्ने
- प्रत्येक नागरिकलाई सूचना प्रविधि तथा कम्प्युटरको बारेमा जनचेतना जगाउने कार्यक्रमहरु ल्याइनुपर्ने
- प्रत्येक घरमा कम्तीमा एक सेट कम्प्युटर हुनसक्ने नीति बनाइनुपर्ने
- मोबाइलमा पनि इन्टरनेट र इमेलको व्यवस्था गर्नुपर्ने ।
- आईटी पार्क र साइबर सिटि के हो, कस्ता व्यक्ति तथा कम्पनी समावेश हुन सक्छन् त्यसको बारेमा पूर्ण वेबसाइट बनाइनुपर्ने र जानकारीमा ल्याइनुपर्ने
- सम्बन्धित विभागले आइटीपार्क र सूचना प्रविधिको शहरको निर्माणको बारेमा 'सिरियस' भएर सोच्नुपर्ने
- भिस्याटको व्यवस्थाका साथै कम्युनिकेशनको लाइन तथा इन्टरनेट लाइन उच्च गुणस्तर तथा उच्च गतिको बनाइनुपर्ने
- सूचना प्रविधिका बारेमा चासो राख्ने व्यक्ति, कम्पनी तथा संस्थालाई अहिलेदेखि नै 'सपोर्ट' गरिनुपर्ने
- विद्यालयमा अनिवार्य रुपमा कम्प्युटर र सूचना प्रविधि विषय समावेश गराइनुपर्ने
- योग्य एवम् यससम्बन्धी विशेषज्ञ तथा इन्जिनियर र यससम्बन्धी व्यवसायीहरु सहभागि भएका सूचना प्रविधिसम्बन्धी संस्थाहरुको निर्माण गरी यसको विकासको निमित्त विभिन्न योजनाहरु ल्याइनुपर्ने
यदि सूचना प्रविधि शहर बनाउने न्यूनतम पूर्वाधारहरुको सम्बन्धीत निकायले अब पनि राम्रोसँग नसोच्ने हो भने बनेपा सूचना प्रविधि शहर बन्ने एउटा उखान मात्र बन्नसक्छ ।